Νευροδιαβιβαστές: Οι χημικοί αγγελιοφόροι του εγκεφάλου

Ο εγκέφαλος περιέχει αρκετές εκατοντάδες διαφορετικούς τύπους νευροδιαβιβαστών, που ενεργούν ως χημικοί αγγελιοφόροι μεταξύ των διαφόρων νευρώνων του εγκεφάλου και έχει την τάση να εξισορροπεί τα συναισθήματα (ρυθμιστής ομοιόστασης). Συγκεκριμένα, το αυτόνομο νευρικό σύστημα του οργανισμού χωρίζεται στο συμπαθητικό νευρικό σύστημα και το παρασυμπαθητικό. Σε καταστάσεις έντονου φόβου ή στρες  διεγείρεται το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, ενεργοποιείται η απόκριση μάχης ή φυγής μέσω της αμυγδαλής (κέντρο μνήμης και ανάμνησης συναισθημάτων), το οποίο με την σειρά του οδηγεί στην παραγωγή κατεχολαμινών (π.χ νοραδρεναλίνη, αδρεναλίνη). Η νοραδρεναλίνη ως ορμόνη του στρες φαίνεται να επηρεάζει περιοχές του εγκεφάλου όπου ελέγχεται η προσοχή και οι αντιδράσεις στα ερεθίσματα. Έχει παραδοσιακά συσχετιστεί με τα κίνητρα, την εγρήγορση, την ευαισθητοποίηση, τη ρύθμιση του ύπνου, την όρεξη, τη σεξουαλική και την επιθετική συμπεριφορά, την ανταμοιβή, καθώς και τους μηχανισμούς παρακολούθησης της μάθησης και της μνήμης. Ωστόσο, αυτές οι λειτουργίες διεξάγονται συνήθως με τη βοήθεια κάποιου άλλου νευροδιαβιβαστή, την ντοπαμίνη ή την σεροτονίνη. Ως εξισορροπιστικός νευροδιαβιβαστής παράγεται η ακετυλοχολίνη, η οποία αποτελείται από ακετυλο-συνένζυμο Α και χολίνη. Η ακετυλοχολίνη ρυθμίζει το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα, τη μνήμη, τη μάθηση, την χρονική διάρκεια συγκέντρωσης, τον  ύπνο REM, την έκκριση γαστρικών υγρών, τα πεπτικά ένζυμα και τις περισταλτικές κινήσεις.

Η ανεπάρκεια ακετυλοχολίνης οδηγεί στην ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, σε προβλήματα στη βραχυπρόθεσμη μνήμη, τις γνωστικές λειτουργίες αλλά και σε αϋπνία και μυϊκή ένταση. Η ακετυλοχολίνη παίζει ρόλο στα κίνητρα, τη διέγερση, την προσοχή, την μάθηση και τη μνήμη. Η δράση της μπορεί να είναι τόσο διεγερτική όσο και ανασταλτική.

Συνήθως, ο νευροδιαβιβαστής που θα παρακινήσει σε δράση σε περιπτώσεις έντονου φόβου ή στρες είναι το γλουταμινικό.

Σε καταστάσεις χρόνιου στρες ή κατάθλιψης παρατηρείται διαταραγμένη διαβίβαση γλουταμινικού στους νευρώνες με αποτέλεσμα την ανεπαρκή έκκριση γ-αμινοβουτυρικού και ντοπαμίνης. Αυτό ακριβώς καθιστά τους ανθρώπους με έντονα τραύματα ή με κατάθλιψη  πιο επιρρεπείς σε εθισμούς. Σε αυτούς τους ανθρώπους, το γ-αμινοβουτυρικό και η ντοπαμίνη ενεργοποιούνται ως επί το πλείστον μέσω της χορήγησης ουσιών που διεγείρουν το γ-αμινοβουτυρικό (πχ ναρκωτικά, αλκοόλ κοκ) γι αυτό η χρήση μιας ουσίας μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην παραγωγή ντοπαμίνης, η οποία όμως με την χρόνια χρήση οδηγεί στο λεγόμενο φαινόμενο ανοχής. Ως αποτέλεσμα, για να νιώσει το άτομο τον ίδιο βαθμό ευχαρίστησης, χρειάζεται όλο και περισσότερη από αυτήν την ουσία, μέχρι που φτάνει στο σημείο να αναζητά την ουσία  όχι απαραίτητα για την ικανοποίηση που αυτή του δίνει, αλλά γιατί έχει καταγραφεί η μνήμη της ευφορίας που δημιουργήθηκε στα πρώτα στάδια της χρήσης. Σε δεύτερο χρόνο, το άτομο την αναζητά για να κατευνάσει το σύνδρομο στέρησης που δημιουργείται από την έλλειψή της. Με την πάροδο του χρόνου, η πλαγιοραχιαία περιοχή του προμετωπιαίου λοβού αναστέλλεται και επικρατεί η οδός της παρόρμησης (κογχομετωπιαίος φλοιός και αμυγδαλή), καθιστώντας το άτομο αδύνατο να αντισταθεί στην λήψη της ουσίας.

Αντίστοιχα, όταν πεινάμε, αυξάνεται η ντοπαμίνη για να μας κινητοποιήσει να ψάξουμε για τροφή. Μόλις φάμε, η ντοπαμίνη πέφτει και ανεβαίνει η σεροτονίνη και έτσι αισθανόμαστε κορεσμό και ικανοποίηση. Όταν όμως ο άνθρωπος διακατέχεται από έντονο στρες ή αρνητικά συναισθήματα, ένα ένζυμο καταστρέφει το αμινοξύ τρυπτοφάνη, που είναι η πρόδρομος ουσία της παραγωγής σεροτονίνης, κι αυτό οδηγεί σε έντονη αναζήτηση τροφής (υπερφαγία). Η μειωμένη σεροτονίνη παίζει ρόλο στις αρνητικές σκέψεις και την νοητική ακαμψία. Ενισχύεται το συμπαθητικό νευρικό σύστημα εκκρίνοντας αδρεναλίνη και κορτιζόλη, δύο ορμόνες που κινητοποιούν όλους τους μηχανισμούς παραγωγής ενέργειας κι αυτό οδηγεί σε εξάντληση των αποθεμάτων ενέργειας και σε ακατάσχετη λήψη τροφής.

Παράλληλα, η τροφή για κάποιους λειτουργεί ως εξισορροπιστής των αρνητικών τους συναισθημάτων. Τα συναισθήματα εξισορροπούνται για ένα μικρό χρονικό διάστημα και σε βάθος χρόνου η επανάληψη της συνήθειας οδηγεί σε εθισμό συμπεριφοριστικά. Ακόμα και σ’ αυτούς τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν την τροφή ως μέσο κάλυψης των αρνητικών τους συναισθημάτων,  σε βάθος χρόνου διαπιστώνεται ότι η ιδέα της κατανάλωσης τροφής είναι πιο ερεθιστική και από την ίδια την κατανάλωση τροφής. Έτσι, καταλήγουν να λειτουργούν κι αυτοί παρορμητικά και παρουσιάζουν κοινή συμπεριφορά με άτομα που είναι εθισμένα σε ουσίες.

Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι άνθρωποι με βαριά τραύματα ή κατάθλιψη παρουσιάζουν μικρή ανοχή στον πόνο. Τα άτομα αυτά βρίσκονται σε μια κατάσταση μάχης ή φυγής και παρουσιάζεται σεροτονινεργική υπερδραστηριότητα  στον εγκέφαλό τους. Άτομα με τέτοια χαρακτηριστικά  οδηγούνται σε καταστάσεις ασιτίας προκειμένου να μειώσουν το στρες τους. Η ασιτία οδηγεί σε μειωμένη διαβίβαση της σεροτονίνης στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Όταν αυτή η κατάσταση χρονίσει, παρατηρείται αλλαγή στη νευροβιολογία του εγκεφάλου και σταδιακά έρχεται εγκεφαλική τύφλωση. Η θεραπεία απαιτεί επαρκή σίτιση για την διόρθωση της βλάβης του εγκεφάλου.

Τέλος, άνθρωποι που  βρίσκονται σε κατάθλιψη επιδιώκουν αυτοτραυματισμούς για 2 λόγους. Πρώτον, γιατί  σε καταστάσεις έντονου πόνου διεγείρειται η παραγωγή ενδοκανναβινοειδών-οπιοειδών(ενδορφίνες) που δρουν ως φυσικό αναλγητικό του πόνου και αυξάνουν τα επίπεδα της ντοπαμίνης  (ορμόνη της επιβράβευσης) και δεύτερον γιατί σε κάποιον βαθμό η όλη διαδικασία τους είναι γνώριμη. Αυτή η τάση αυτοτραυματισμού δίνει, λοιπόν, μια μορφή ευχαρίστησης, η οποία όμως διαρκεί πολύ λίγο και οδηγεί σε επαναλαμβανόμενη πράξη, η οποία σταδιακά οδηγεί σε μια άλλη μορφή εξάρτησης συμπεριφοριστικά.

Συμπερασματικά, οι άνθρωποι που διακατέχονται από χρόνιο στρες ή κατάθλιψη έχουν πρόβλημα με την ομοιόσταση των νευροδιαβιβαστών του εγκεφάλου τους.

Η νευροβιολογία του εγκεφάλου μπορεί να δώσει κάποια εξήγηση στην ευεργετική δράση του πόνου, γιατί έχει παρατηρηθεί ότι ο πόνος μπορεί να λειτουργήσει ως εξισορροπιστής του αρνητικού συναισθήματος δίνοντας κίνητρο για ζωή. Είναι καλό να θυμόμαστε ότι το κέντρο του πόνου και της ευχαρίστησης βρίσκονται στο ίδιο σημείο του εγκεφάλου. Ο πόνος λειτουργεί ως φάρμακο για την κινητοποίηση του ανθρώπου στην αναζήτηση μορφών ικανοποίησης μέσω της παραγωγής γ-αμινοβουτυρικού (νευροδιαβιβαστή της ρύθμισης της διάθεσης) και της ντοπαμίνης (νευροδιαβιβαστή της επιβράβευσης). Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί άτομα που έχουν βιώσει έντονα τραυματικά γεγονότα στη ζωή τους εξελίσσονται σε πραγματικούς αγωνιστές χωρίς να εγκλωβίζονται στα σκοτεινά μονοπάτια της κατάθλιψης. Ο τρόπος επεξεργασίας του γεγονότος και η στάση ζωής είναι αυτός που εξελίσσει ή καθηλώνει τον άνθρωπο και όχι απαραίτητα οι τραυματικές του εμπειρίες.

Όσον αφορά το κομμάτι της διατροφής, η ισορροπημένη διατροφή με σωστή κατανομή γευμάτων παίζει ουσιαστικό ρόλο στη ρύθμιση των νευροδιαβιβαστών, εφόσον οι νευροδιαβιβαστές για να παραχθούν χρειάζονται επαρκή σίτιση.

Από την άλλη, είναι σημαντική η ρύθμιση του βιολογικού μας ρολογιού μέσω της ισορροπημένης διατροφής και του ύπνου. Σημαντικό παράγοντα, επίσης, για τη ρύθμιση των νευροδιαβιβαστών παίζει η διαχείριση του άγχους και του φόβου.

Τέλος,  για την απεγκατάσταση μιας κακής συνήθειας και την υιοθέτηση μιας νέας υγιεινής χρειάζεται ισχυρό κίνητρο για αλλαγή και κάποια μορφή επιβράβευσης. Σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητοι οι κατάλληλοι νευροδιαβιβαστές, οι οποίοι είναι αδύνατον να παραχθούν επαρκώς χωρίς ισορροπημένη διατροφή. Το κίνητρο  δίνεται μέσω της αναγνώρισης του προβλήματος αλλά και της βαθύτερης αιτίας του και η επιβράβευση επιτυγχάνεται μέσω της προσωπικής συμμετοχής στην διαδικασία της αλλαγής